خورشید خانم کم‌کم بساطش را جمع می‌کند و جای خود را به تاریکی و ظلمات شب می‌دهد. چراغ‌ها در سطح شهر روشن می‌شوند و در دل تاریکی، روشنایی الکتریکی ، را بر مردم هدیه می‌دهند؛ هدیه‌ای که به یکی از ضروری‌ترین نیازهای زندگی جامعه امروز ایرانی تبدیل شده و در واقع زندگی بدون آن معنی و مفهوم ندارد. صحبت از صنعت زیربنائی برق است؛ صنعتی که پیدایش آن در ایران به سال ۱۲۶۴ یعنی حدود ۱۲۰ سال پیش برمی‌گردد. در آن سال‌ها برای نخستین‌بار در ایران یک دستگاه مولد برق ۳ کیلوواتی به منظور تأمین روشنایی الکتریکی ، یکی از کاخ‌های قاجار خریداری شد و به‌طور اختصاصی به بهره‌برداری رسید. هر چند این رویداد با ارائه خدمات برق‌رسانی در سطح جامعه همراه نبود اما به لحاظ زمانی ۳ سال پس از راه‌اندازی نخستین مؤسسه برق تجاری از سوی ادیسون در یکی از شهرهای امریکا اتفاق افتاد و بدین ترتیب سابقه اختصاصی از انرژی الکتریکی در ایران با تاریخچه پیدایش صنعت برق در جهان پیوند خورد اما پس از آن در سال ۱۲۷۹ ه.ش (۱۹۰۰ میلادی) یک مولد برق با قدرت ۱۲ اسب بخار و با ولتاژ ۱۱۰ ولت از خارج از کشور خریداری و در سال ۱۲۸۰ ه.ش. به منظور تأمین روشنایی الکتریکی ، حرم امام رضا (ع) به بهره‌برداری رسید.این مولد نخستین مولد کشور در مصرف عمومی بود که قیمت آن هشت هزار تومان پول رایج (تقریباً ۲۰ برابر گران‌تر از مولد امروزی) بود که از باکو خریداری و به کشور منتقل شد. سه سال پس از آن مولد دیگری با قدرت ۲۵ اسب بخار به وسیله حاج امیر رضوی خریداری و در کنار مولد اول در حرم امام رضا (ع) نصب شد. سی سال پس از بهره‌برداری از نخستین مولدهای برق در آستان قدس رضوی در سال ۱۳۱۴ ه.ش جدیدترین مولد برق آن زمان به قدرت ۱۱۵ اسب بخار به‌وسیله بی‌بی شمس‌الدوله برای آستان قدس رضوی خریداری و در خیابان طبرسی نصب شد.اما امتیاز نخستین کارخانه برق شهری به منظور تأمین برق عمومی از سوی دولت وقت به حاج حسین امین‌الضرب داده شد و تقریباً ۲ سال بعد یک مولد بخاری با یک ماشین بخار پیستونی و ۳ دیگ بخار در زمینی به مساحت حدود ۶ هزار مترمربع در چراغ برق تهران به بهره‌برداری رسید. مولد اصلی این کارخانه به قدرت ۴۰۰ کیلووات مجهز به ژنراتور تیغه‌ای و ماشین‌بخار پیستونی دو مرحله‌ای بود. در امتیازنامه کارخانه برای نخستین‌بار به تولید روشنایی الکتریکی ، برق به‌عنوان یک فعالیت تجاری و همچنین خدمت‌رسانی عمومی اشاره شده بود. مولد کارخانه فوق ۳ فاز و با ولتاژ ۲۲۰/۳۸۰ ولت که برق آن به شبکه فشار ضعیفی که تا شعاع ۸۰۰۰ متری اطراف کارخانه کشیده شده بود ارسال می‌شد. با توجه به جمعیت ۲۵۰ هزار نفری تهران در آن زمان و حدود ۵۰ هزار واحد مسکونی و تجاری، این کارخانه فقط ۱۰ درصد نیاز برق مصرفی مردم را تأمین می‌کرد. در این کارخانه، ۵۰ نفر کارگر مشغول به‌کار بودند و هر شب به مدت ۵ تا ۷ ساعت کار برق‌رسانی انجام می‌شد اما پس از گذشت ۲۰ سال دو دستگاه مولد نیم‌دیزل، هر یک به قدرت ۲۵۰ اسب‌بخار ساخت کارخانه انگلو بلژیک در محل کارخانه نصب و به ظرفیت اولیه آن افزوده شد. همزمان از سوی این کارخانه حدود ۸ مولد ۷۰ کیلوواتی جریان مستقیم در نقاط مختلف شهر نصب شد. کارخانه امین‌الدوله معروف به چراغ برق در حدود سال ۱۳۱۸ ه.ش تعطیل شد و در پی آن آخرین مولد بنیانگذار کارخانه برق شهری به‌دلیل از دست دادن سودآوری در سال ۱۳۴۰ ه.ش دست از کار کشید.در هر صورت شکل‌گیری و رشد صنعت برق، تاریخی پرفراز و نشیب دارد. اما بی‌گمان روند رشد اصولی و سازمان‌یافته آن از سال ۱۳۴۲ ه.ش یعنی پس از تأسیس وزارت آب و برق آغاز شد.در سال ۱۳۴۶ ه.ش یعنی سه سال پس از تشکیل این وزارتخانه در نتیجه ۶۱ سال فعالیت دست‌اندرکاران بخش خصوصی، شهرداری‌ها و بخش دولتی قدرت نامی نصب شده و صورت‌برداری شده در کل کشور به ۹۳۴ مگاوات رسید و در حال حاضر و پس از پشت‌سر گذاشتن بیش از سه‌دهه سرشار از فعالیت مستمر قدرت نامی نصب شده در نیروگاه‌ها متعلق به وزارت نیرو نسبت به سال ۱۳۴۶ به حدود ۳۴ برابر رسیده است.در فاصله سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۷ یعنی در خلال نخستین دهه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، صنعت برق به رشد خود ادامه داد. به‌نحوی که در پایان این دوره، ظرفیت نامی نیروگاه‌ها تقریباً برابر ابتدای دوره یعنی به ۱۳۶۸۱ مگاوات رسید و به همین نسبت، خطوط انتقال و فوق توزیع و شبکه‌های توزیع نیز گسترش یافتند و خدمت‌رسانی به مشترکین بیشتری میسر شد این در شرایطی بود که جنگ تحمیلی به‌عنوان مانعی بزرگ در راه هرگونه برنامه‌ریزی بلندمدت صنعتی و اقتصادی، دشواری‌های فراوانی را مقابل برنامه‌ریزان قرار داده بود.رشد صنعت برق در طول دهه اول بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، علاوه بر اینکه از نظر کمی و با ملاحظه شدواری‌های جنگ، بسیار بالا و در خور توجه بود به لحاظ تحقق بخشیدن به آرمان جمهوری اسلامی نیز جایگاه ویژه‌ای را به‌خود اختصاص داد. در هر صورت با خاتمه جنگ تحمیلی، فرصت برای برنامه‌ریزی در همه ابعاد فراهم شد، صنعت برق نیز به‌عنوان متولی یکی از خدمات زیربنائی برای توسعه اقتصادی اجتماعی کشور، این امکان را یافت که با در نظر گرفتن هدف‌های منبعث از راهبردهای بلندمدت به برنامه‌ریزی در محدوده مسئولیت‌های خود بپردازد و آنها را با شتابی در خور به اجراء درآورد.

اين متن به سفارش وبسايت پارسيان الكتريك بخش مقالات برق و الكتريك گرد آوري شده است.شمارگان 71