در اين مقاله ابتدا سرويس VoIP با سرويس تلفن معمولي مقايسه شده است و ميزان كاربردآن در سطح دنيا مورد بررسي قرار گرفته است. در ادامه تاثيرات اين تكنولوژي از جنبه هاي گوناگون در كشور مورد بحث قرار گرفته است و ابهاماتي كه در رابطه با عملكرد شركت مخابرات ايران در اين راستا وجود دارد، عنوان شده است:

اراية سرويس VoIP يا تلفن اينترنتي توسط برخي شركت‌هاي خصوصي در كشور، مدتي انعكاس وسيع خبري داشت و تحليل‌هاي جسته و گريخته راجع به ماهيت آن و خسارت‌هايي كه شركت مخابرات از اين محل ديد و همچنين، علل عقب‌ماندن مسئولان مخابراتي از تحولات مخابرات در محافل و مطبوعات مطرح شد. در اين مقاله ابتدا سرويس VoIP با سرويس تلفن معمولي مقايسه شده است و ميزان كاربردآن در سطح دنيا مورد بررسي قرار گرفته است. در ادامه تاثيرات اين تكنولوژي از جنبه هاي گوناگون در كشور مورد بحث قرار گرفته است و ابهاماتي كه در رابطه با عملكرد شركت مخابرات ايران در اين راستا وجود دارد، عنوان شده است:

1- تعاريف و توضيحات فني

در يك شبكه مخابراتي، گيرنده و فرستنده مستقيماً به هم متصل نمي‌شوند، بلكه بين آنها يك زيرشبكه وسيع ارتباطي وجود دارد كه نقش برق و الكتريكراركننده ارتباط را به عهده دارد. در اين شبكه‌ها انتقال اطلاعات، به دو روش صورت مي‌گيرد: سوئيچينگ مداري و سوئيچينگ بسته‌اي. آشنايي اجمالي با اين دو روش، از جهت بيان مقدمة فني بحث لازم است:

1-1) سوئيچينگ مداري 
در اين روش براي انتقال اطلاعات بين دو كاربر، ابتدا عمليات سيگنالينگ (فرايندي كه ارتباط بين مبدا و مقصد را ايجاد مي‌كند؛ مانند شماره‌گيري در تلفن) بين مبدأ و مقصد صورت مي‌گيرد. در مرحه بعدي يك كانال ارتباط فيزيكي بين مبدا و مقصد بر قرار مي‌گردد كه از طريق آن اين دو نقطه مي‌توانند به تبادل اطلاعات بپردازند. در روش سوئيچينگ مداري، اگر كانالي توسط گيرنده و فرستنده اشغال شود، براي هيچ كاربر ديگري مقدور نخواهد بود كه با اين دو كاربر ارتباط برق و الكتريكرار كند و بايد تا آزاد شدن كانال، منتظر بماند. به عبارت ديگر تا زماني كه ارتباط بين دوكاربر قطع نشده، كانال به طور اختصاصي در اختيار آنان خواهد بود هر چند كه اطلاعاتي ردوبدل نشود.

1-2)سوئيچينگ بسته‌اي

 در اين روش، اطلاعات به قطعات كوچكي به نام بسته، تقسيم مي‌شود و ضمن اضافه كردن اطلاعات لازم براي بازسازي اصل پيام، هر بسته به طور جداگانه به مركز سوئيچ ارسال مي‌گردد. در اين روش، وقتي يك بسته توسط ورودي سوئيچ دريافت شد، در حافظه سوئيچ ذخيره مي‌گردد تا يك خط براي ارسال آن آزاد شود.

ماهيت شبكه‌هاي سوئيچ بسته‌اي به گونه‌اي است كه به كاربران اجازه مي‌دهد از يك پهناي باند به صورت اشتراكي استفاده نمايند. به همين دليل، شبكه‌هاي سوئيچينگ بسته‌اي نسبت به شبكه‌هاي سوئيچينگ مداري كه هر كاربر به صورت اختصاصي پهناي باند را در اختيار دارد، بسيار ارزان‌تر هستند. ارزان بودن و گستردگي شبكه‌هاي سوئيچينگ بسته‌اي، طراحان تجهيزات مخابراتي را بر آن داشته است تا اين تجهيزات را به گونه‌اي طراحي كنند كه بتوانند بر مبناي شبكه‌هاي سوئيچينگ بسته‌اي به ارايه سرويس بپردازند.

يكي از گسترده‌ترين و پركاربردترين شبكه‌هاي سوئيچينگ بسته‌اي، شبكه اينترنت است. اين شبكه كه بر اساس پروتكل IP عمل مي‌نمايد، تحولي عظيم در صنايع مخابراتي به وجود آورده است؛ به طوري كه اكثر سازندگان تجهيزات مخابراتي، به توليد تجهيزات مبتني بر پروتكل IP روي آورده‌اند.

2-نقش سرويس تلفن اينترنتي در ارتباطات تلفني دنيا

سرويس‌هاي معمولي تلفن، از طريق شبكة PSTNيا Public Switch Telephon Network، بين دو كاربر ارتباط صوتي برق و الكتريكرار مي‌كنند. اين شبكه بر پايه سوئيچنگ مداري عمل مي‌كند؛ لذا دو كاربر در حين ارتباط، به صورت اختصاصي از يك خط ارتباطي با پهناي باند مشخص استفاده مي‌كنند. همين مسئله باعث شده است كه هزينه ارتباطات بين‌شهري و يا خارج از كشور، بر اساس اين سرويس بسيار گران باشد
اما در سال‌هاي اخير، طراحان تجهيزات مخابراتي امكاني را فراهم آورده‌اند تا بتوان از طريق شبكه اينترنت، ارتباط صوتي برق و الكتريكرار نمود كه با توجه به استفاده كاربران اينترنت از پهناي باند به صورت اشتراكي، اين ارتباط بسيار ارزان‌تر از شبكه PSTN است.
اين سرويس كه در واقع ارايه سرويس صوتي از طريق شبكه اينترنت است، (Voice over IP) يا VoIPناميده مي‌شود و در دهه اخير با استقبال فراوان كاربران روبرو شده است. نمودار 1 رشد تعداد خطوط VoIP را در آمريكا از سال 1999 تا 2007 نشان مي‌دهد. همان‌طور كه ديده مي‌شود، در سال 1999 تعداد خطوط VoIP، حدود 50 هزار خط بوده است كه اين تعداد در سال 2004، به 6.5 ميليون خط افزايش يافته است و پيش‌بيني مي‌شود كه تا سال 2007، به حدود 19 ميليون خط برسد.
نكته‌اي كه بايد در مورد سرويس VoIP به آن اشاره كرد اين است كه ارايه سرويس صوتي از طريق شبكه اينترنت نسبت به تلفن عادي، از كيفيت پائين‌تري برخوردار است؛ اما با توجه به هزينه بسيار كمتر VoIPنسبت به ارتباط تلفني عادي و ارايه سرويس‌هاي متنوع تصويري و صوتي و متني، كه به سرويس VoIP اضافه شده است (VoIP به انضمام سرويس هاي صوتي و تصويري و متني سرويس IP Telephony را به وجود مي آورد)، ميزان استفاده از اين سرويس را به شدت در ميان كاربران افزايش داده است و بازار جديدي را در ارتباطات تلفني ايجاد كرده است.

3-وضعيت ارايه سرويس VOIP در كشور

 سرويس VOIPرا از حدود 3 تا 4 سال پيش، برخي از شركت‌هاي خصوصي در داخل كشور ارايه مي‌كنند. بدين صورت كه اين شركت‌ها با اجاره كردن يك يا چند خط E1 دوطرفه (خطوطي كه امكان برق و الكتريكراري ارتباط از هر دو طرف خط امكان‌پذير مي‌باشد)، امكان بر‌قراري مكالمه تلفني را با تعداد زيادي مشترك تلفني ايجاد مي‌كردند. در مرحله بعد، قراردادي را با يك شركت خارجي كه به شبكه VoIP متصل است، منعقد مي‌كردند تا Gateway (تجهيزاتي كه در انتهاي يك شبكه قرار مي‌گيرد تا ارتباط اين شبكه با شبكه ديگر در نقطه‌اي ديگر از دنيا را امكان‌پذير سازد و عمليات تطبيق سيگنالينگ بين شبكه‌هاي مختلف را انجام ‌دهد) كه در ايران قرار دارد بتواند با Gateway كه در خارج از ايران است، ارتباط برق و الكتريكرار نمايد.
سناريوي عملكرد اين شركت‌ها جهت برق و الكتريكراري ارتباط مشتركين تلفني داخلي با خارج كشور و برعكس، به اين صورت بود كه كاربران از طريق خط تلفن و شبكه PSTN، به تجهيزات خاصي در ISPها مرتبط مي‌شدند. در ISPها تجهيزات خاصي به نام Media Gateway، ماهيت آنالوگ صوت را به ماهيت بسته‌اي IP تبديل مي‌كردند و از طريق مسيرياب‌هاي بسته‌اي، اين اطلاعات به سمت دروازه‌هايي كه در خارج از كشور قرار دارند، هدايت مي‌شد و در شبكه VoIP قرار مي‌گرفت. پس از مسيريابي اين اطلاعات در شبكه، در نزديك‌ترين Media Gateway واقع در مقصد، اين اطلاعات صوتي به صورت صوت آنالوگ تبديل مي‌شد و از طريق شبكه PSTN محلي، ارتباط تلفني برق و الكتريكرار مي‌گرديد.
اين عمليات به صورت دوطرفه انجام مي‌شود؛ يعني دروازه‌هاي داخل ايران نيز ترافيك صوتي را از دروازه‌ خارجي دريافت كرده، با تبديل آن به صوت آنالوگ، از طريق شبكه PSTN اقدام به برق و الكتريكراري ارتباط صوتي مي‌نمودند. حالت اول كه دروازه‌ داخل كشور اطلاعات صوتي را به خارج ارسال مي‌كند، Origination نام دارد و به حالت دوم كه اطلاعات را از دروازه‌ خارجي جهت برق و الكتريكراري ارتباط دريافت مي‌كند، Termination گويند.
4- عملكرد شركت مخابرات در رابطه با تكنولوژي VoIP 
هنگامي كه شركت‌هاي خصوصي به فعاليت در زمينه VoIP روي آورند، شركت مخابرات به عنوان مسئول ارتباطات مخابراتي، در زمينه VoIP اقدامي نكرد و با نگاهي ترديدآميز به اين تكنولوژي، منتظر عواقب آن ماند. عواقبي كه در حال حاضر، منجر به چالش‌هاي جدي در زمينه ارتباطات صوتي كشور شده است. از جمله:
4-1)كاهش درآمد مخابرات از مكالمات بين‌الملل 
يكي از راه‌هاي درآمد مخابرات، ترانزيت ترافيك صوتي از داخل به خارج و از خارج به داخل كشور از طريق سوئيچ‌هاي شبكه PSTN است. با توجه به نوع عملكرد VoIPدر برق و الكتريكراري ارتباط صوتي، شبكه سوييچينگ تلفني بين المللي در برق و الكتريكراري اين ارتباط نقشي ندارد و از شبكه ديتا استفاده مي شود؛ لذا قيمت اين ارتباط در مقايسه با ارتباط تلفني عادي بسيار ارزانتر است. در نتيجه، شركت مخابرات بسياري از مشتركان ارتباطات بين‌الملل خود را از دست داد و درآمد مخابرات از مكالمات بين‌الملل به شدت نزول پيدا كرد. 
در اولين واكنش، شركت مخابرات اقدام به ارزان كردن مكالمات بين‌الملل نمود تا بتواند مشتركان را به استفاده از شبكه تلفني عادي ترغيب نمايد. اما با وجود ارزان شدن نرخ مكالمات، اين سرويس در مقايسه با سرويس VoIP، هنوز از قيمت بالاتري برخوردار است. علاوه بر آن، از طرفي ارزان شدن نرخ مكالمات، باعث شد بسياري از شركت‌هايي كه در زمينه VoIP فعاليت داشتند، از شركت مخابرات ايران به عنوان خط ترانزيت ترافيك VoIP خود با بعضي از كشورها استفاده كنند؛ در اين حالت، بدون آنكه درآمدي بابت انتقال اين ترافيك عايد شركت مخابرات شود، شبكه مخابراتي ايران به محل ترانزيت ترافيك صوتي ديگر كشورها تبديل شده بود به گونه‌اي كه حق هزينه‌هاي آن را نيز شركت مخابرات ايران پرداخت مي‌كرد؛ طبق گفته مديرعامل شركت ارتباطات ديتا، شركت مخابرات ايران از محل ترانزيت مكالمات بين‌المللي 30 ميليون دلار درآمد داشته است‌؛ در حاليكه در سال 1382، 50 ميليون دلار به كشورهاي خارجي، به خصوص كوبا، بدهكار شده است. 
4-2) مشكلاتي در ارتباط با نظارت بر شبكه VoIP 
يكي از امكاناتي كه تلفن عادي دارد، اين است كه به راحتي مي‌توان مكالمات را كنترل كرد و بر آن نظارت داشت. اما شبكه VoIP، به دليل اينكه بسته‌هاي اطلاعاتي در آن، به هزاران كاربر مرتبط مي‌شود، به سادگي شبكه تلفني رايج قابل كنترل نيست و دست‌كم، نياز به سخت‌افزارهاي پيچيده‌اي جهت رديابي و كنترل مكالمات تلفني دارد. 
5- اقدامات بعدي شركت ارتباطات ديتا و ابهامات موجود

شركت ارتباطات ديتا كه زمان زيادي از تاسيس آن نمي‌گذرد، در ادامه برخورد مخابرات با پديدة تلفن اينترنتي، شركت‌هايي را كه احتمال مي‌داد اقدام به اراية اين سرويس مي‌نمايند و داراي مجوز نيستند، شناسايي و از ادامه كار آنها جلوگيري كرد. بر همين اساس به بعضي از شركت‌هاي خصوصي مجوزهايي در زمينه عمليات Origination داده شده است و Termination به كلي ممنوع گرديد.

اما در زمينه ارايه سرويس‌هاي تلفن اينترنتي و نحوه برخورد شركت ديتا با آن ابهاماتي وجود دارد:
5-1) نحوه نظارت بر ارتباطات VoIP 
لزوم نظارت بر ارتباطات VoIP يكي از مواردي است كه شركت ارتباطات ديتا، با طرح آن، ارايه اين سرويس را منوط به گرفتن مجوز از اين شركت مي‌داند. اما در اين زمينه نكاتي قابل توجه وجود دارد:

اولاً اين اقدام بايد از ابتداي راه‌اندازي سرويس‌هاي VoIP در كشور، صورت مي گرفت و سازماندهي نظارت بر آن، بايد قبل از ارايه آن توسط بخش خصوصي انجام مي شد. اين امر از ضعف بزرگ شركت ارتباطات ديتا ناشي مي‌شود كه به اندازه‌اي در زمينه آينده‌نگري تكنولوژي هاي روز دنيا با تاخير عمل كرده است كه بايد به جاي پيشگيري، به درمان بپردازد.
ثانيا، نحوه اعمال نظارت اين شركت بر شبكه VoIP معلوم نيست؛ با اينكه عمليات Originationو Termination 
هر دو به يك اندازه از لحاظ نظارتي اهميت دارند، آزاد كردن Origination و ممنوع كردن Terminationچندان منطقي به نظر نمي‌رسد. 
5-2) نحوه نظارت بر"توافقنامه تراز خدمات " يا Service Level Agreement 
"توافقنامه تراز خدمات" يا SLA، قراردادي است كه بين مشتري و ارايه‌دهندة خدمات مخابراتي در رابطه با كيفيت خدمات سيستم تنظيم مي‌شود و سطح كيفي ارائه خدمات را نشان مي‌دهد.
طبق سياست هاي اعلام شده شركت ارتباطات ديتا، ارايه سرويس Origination توسط ISPها، با مجوز اين شركت، مجاز خواهد بود؛ لذا كاربراني كه مي خواهند از VoIP استفاده كنند، با شركت هاي خصوصي سروكار خواهند داشت. حال با توجه به مجوز ارايه شده، شركت ارتباطات ديتا در قبال عملكرد اين شركت‌ها در برابر كاربران مسئول است و بايد نظارت لازم را اعمال كند.
با توجه به لزوم رعايت "توافقنامه تراز خدمات" در ارايه سرويسVoIP از طرف شركت‌هاي خصوصي، اين شركت‌ها در خصوص كيفيت سرويسي كه ارايه مي‌دهند، تعهداتي دارند و در صورت عدم ارايه سرويس با كيفيت توافق شده‌، كاربران بايد بتوانند به مراجع قانوني شكايت كنند. سؤالي كه در اين رابطه مطرح مي‌شود اين است كه چگونه مشتركين از سطح سرويسي كه به آنها ارايه مي‌گردد، آگاهي يابند و اصولاً، در اين زمينه قوانين يا تعهداتي وجود دارد يا خير؟ در زمينه حفظ حقوق مشتركين، شركت ارتباطات ديتا چه اقداماتي كرده است؟ در صورتي كه تخلفي از شركت‌هاي خصوصي مشاهده شد، كدام مرجع قانوني پاسخ‌گو خواهد بود؟ 
5-3)مسئله حساب‌رسي كاربران 
يكي ديگر از نكات مهم در زمينه VoIP، رسيدگي به مسايل مالي ميان ارايه‌كنندگان سرويس VoIP و كاربران است. از آنجا كه كاربران بايد بتوانند بر روي حساب هزينه مكالمات خود نظارت داشته باشند، شركت ارتباطات ديتا چگونه به شكايات مالي ميان مشتركان و شركت‌هاي خصوصي رسيدگي خواهد كرد؟

این متن به سفارش وبسایت پارسیان الکتریک لاله زار بخش مقالات برق و الکتریک گردآوری شده است.شمارگان 325

گردآوري و تدوين: فاطمه فروغي